Łopata – narzędzie służące do nabierania i przenoszenia głównie materiałów sypkich, takich jak węgiel, gruz, śnieg, piasek, ziemia, a także sypkich produktów spożywczych np. mąki, zboża.

Najczęściej jest to ręczne narzędzie składające się ze styliska i zamocowanej na nim szerokiej, płaskiej lub odpowiednio zakrzywionej części roboczej, nazywanej łyżką, czerpakiem lub sztychem. Część roboczą wykonuje się, w zależności od przeznaczenia, z twardej stalowej blachy, tworzyw sztucznych, aluminium, często z wygiętymi krawędziami, zapobiegającymi zsuwaniu się zawartości i wzmacniającymi łyżkę.

Termin łopata odnosi się także do części roboczej dużych maszyn budowlanych, takich jak koparka lub spychacz, które służą podobnym celom jak łopata ręczna. Łopatą (piekarską) nazywa się też narzędzie służące do wkładania chleba (lub pizzy itp.) do pieca.

Wielkość czerpaka jest uzależniona głównie od jednostkowej wagi przenoszonego materiału i skorelowana z możliwościami robotnika (maszyny).